Θεόφιλος Καΐρης (1784-1853)

19 Οκτωβρίου 1784-13 Ιανουαρίου 1853

Θεόφιλος Καΐρης, κορυφαίος νεοέλληνας διαφωτιστής, φιλόσοφος, συγγραφέας και διδάσκαλος του Γένους από την Άνδρο. Λόγιος, ιερωμένος, θεολόγος, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, αγωνιστής του 1821, πολιτικός, ευεργέτης, αντίπαλος του Όθωνα και της βαβαρικής εξουσίας. Δεν απεδέχθη την τιμή του Χρυσού Σταυρού του Τάγματος του Σωτήρος ενώ ούτε αποδέκτηκε την έδρα της Φιλοσοφίας στο νεοϊδρυθέν Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δημιούργησε Ορφανοτροφείο και σχολή, κατηγορήθηκε για "Θεοσεβισμό" έτσι καταδικάστηκε, αφορίστηκε και εξορίστηκε από την Ελλάδα από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Με την συνταγματική όμως Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 επέστρεψε αλλά δικάστηκε, φυλακίστηκε και τελικά πέθανε στη φυλακή, ενώ την επομένη της ταφής του, βέβηλοι κατέστρεψαν το τάφο και το σκήνωμα του.

Ο Θωμάς Καΐρης γεννήθηκε στην Άνδρο από επιφανή οικογένεια του νησιού. Γονείς του ήταν ο πρόκριτος Νικόλαος Καΐρης και η Αναστασία Καμπανάκη. Είχε τρεις αδελφούς, τους μετέπειτα μοναχούς Ευγένιο και Ιωασάφ, και το Δημήτριο καθώς και τρεις αδελφές. Διδάχθηκε τα πρώτα του γράμματα στην Άνδρο, στη Σχολή του Κάτω Κάστρου, από τον ιεροδιάκονο Ιάκωβο ενώ μετά τον θάνατο του πατέρα του, το 1794, συνεχίζε με τον θείο του εφημέριο Σωφρόνιο Καμπανάκη στο Αϊβαλί. Ο Καΐρης φοίτησε στην Ακαδημία Κυδωνιών και ταυτόχρονα εργαζόταν προσφέροντας βοηθητικές υπηρεσίες στο σπίτι του γαμπρού του καθηγητή της σχολής. Στην Ακαδημία διδάχθηκε φιλολογία και φιλοσοφία από το Γρηγόριο Σαράφη και μαθηματικά και φυσικές επιστήμες από τον περίφημο διδάσκαλο της εποχής Βενιαμίν το Λέσβιο. Ακολουθώντας τον Σαράφη συνέχισε τις σπουδές του στη Σχολή της Πάτμου, και στη Σχολή Χίου από μορφωμένους ιερείς. Το 1801 έγινε μοναχός και χειροτονήθηκε Διάκονος αλλάζοντας το όνομα του από Θωμάς σε Θεόφιλος. Το 1803 με δαπάνες του θείου του Σωφρόνιου και μερικών πλουσίων Κυδωνιατών έφυγε στην Ευρώπη. Αρχικά διέμεινε στην Ελβετία, όπου μελέτησε την οργάνωση των διδακτηρίων του μεγάλου παιδαγωγού Πεσταλότσι, και κατέληξε στην Πίζα, όπου σπούδασε φιλοσοφία, μαθηματικά και φυσική και παρακολούθησε μαθήματα φυσιολογίας στην ιατρική σχολή. Το 1807 μετέβη στο Παρίσι, όπου ολοκλήρωσε τις φιλοσοφικές σπουδές του και συνδέθηκε στενά με το μεγάλο νεοέλληνα διαφωτιστή Αδαμάντιο Κοραή. Το 181 επέστρεψε στις Κυδωνίες και δίδαξεφυσική, μαθηματικά και χημεία ενώ με τη βοήθεια του Κοραή, εμπλούτησε τη βιβλιοθήκη της Ακαδημίας με ελληνικά και ξένα συγγράμματα και την εφοδίασε με όργανα φυσικής, χημείας, αστρονομίας και γεωγραφίας, ενώ το 1819 ίδρυσε στη Σχολή τυπογραφείο. Το ίδιο έτος μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Δίδαξε στην Ακαδημία ως την καταστροφή των Κυδωνιών από τους Τούρκους στις 2 Ιουνίου του 1821. Έπειτα μαζί με 100 μαθητές του πέρασαν στα Ψαρά, όπου με κήρυγμά του στο ναό του Αγίου Νικολάου προέτρεψε τους Ψαριανούς να ξεσηκωθούν. Από εκεί κατευθύνθηκε στην Άνδρο και ύψωσε πρώτος την επαναστατική σημαία στις 10 Μαΐου 1821, σε πανηγυρική δοξολογία στο ναό του Αγίου Γεωργίου. Κατά την Επανάσταση συμμετείχε στην εκστρατεία του Ολύμπου το Μάρτιο του 1822, όπου και δέχθηκε τρία τραύματα. Παρακολούθησε τις Εθνοσυνέλευσεις και μέλος του Βουλευτικού Σώματος. Ταξιδεύει από το 1832 σε Ιταλία, Γαλλία, Αγγλία, Αυστρία, Κάτω Ρωσία, Μολδαβία και Κωνσταντινούπολη για τη συγκέντρωση δωρεών από ομογενείς και τη δημιουργία Ορφανοτροφείο στη Σάμο και παράληλα Σχολή για τα ορφανά των αγωνιστών της Επανάστασης, το Σεπτέμβριο του 1835. Μαθητές της σχολής δεν ήταν μόνο τα ορφανά αλλά και νέοι από εύπορες οικογένειες που επιθυμούσαν να διδαχτούν από τον πρωτοπόρο δάσκαλο. Η παιδαγωγική μέθοδος του Καΐρη στηρίζονταν στην ελεύθερη έκφραση του μαθητή και το φιλελευθερισμό. Ο ίδιος μάλιστα ονόμαζε τα μαθήματα «συνδιαλέξεις». Ο Καΐρης ανέπτυξε μία προσωπική θρησκεία τη «Θεοσέβεια» επηρεασμένος από τους Γάλλους Ντεϊστές. Μία μονοθεϊστική διδασκαλία με δικές της τελετές λατρείας και αναφορές στην ισότητα και την ουσιαστική ελευθερία του ατόμου. Για αυτή του τη θρησκευτική θεωρία θεωρήθηκε σύντομα αιρετικός και επικίνδυνος τόσο από τη βαυαροκρατία, που έβλεπε στο πρόσωπο του έναν αφυπνιστή του λαού, όσο και από την επίσημη Εκκλησία. Δικάστηκε στην Αθήνα από εκκλησιαστικό δικαστήριο και παρά τη δήλωση του ότι δε δίδασκε θεολογία αλλά φιλοσοφία καθαιρέθηκε ως αρχηγό άλλης θρησκείας. Η κυβέρνηση, με το από 28 Οκτωβρίου 1839 διάταγμα, διέταξε την εξορία του Θεόφιλου Καΐρη στη Σκιάθο και μετά στη Θήρα. Έπειτα από την ανάγνωση της καθαίρεσης στους ναούς της επικράτειας, διέταξε την απέλασή του από τη χώρα. Με τη Συνταγματική Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 ο Καΐρης, με τη βοήθεια του Ιωάννη Κωλέττη, επανήλθε στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στην Άνδρο όπου συνέχισε τη λειτουργία του Ορφανοτροφείου του. Ο υπ. Δικαιοσύνης Βόλβης, στηριζόμενος σε έγγραφο της Συνόδου, διέταξε τον εισαγγελέα Πλημμελειοδικών Σύρου να προβεί σε δίωξη του Καΐρη και των συνεργατών του. Το δικαστήριο της Σύρου εξέδωσε καταδικαστική απόφαση, με φυλακίσεις για όλους και ειδικότερα διετή φυλάκιση για τον Θεόφιλο Καΐρη. Ο Καΐρης, ασθενής ήδη και σε προχωρημένη ηλικία, μεταφέρθηκε στις φυλακές Σύρου, όπου λίγες μέρες αργότερα άφησε την τελευταία του πνοή από σηψαιμία. Το σκήνωμά του ενταφιάστηκε σε χώρο του λοιμοκαθαρτηρίου Ερμούπολης, αφού ο τοπικός ιερέας δεν παρείχε άδεια ταφής στο κοιμητήριο, χωρίς νεκρώσιμη ακολουθία και υπό την επίβλεψη της αστυνομίας. Κατά το πρώτο βιογραφου του Δ.Π.Πασχάλη την επομένη της ταφής του άγνωστοι βέβηλοι άνοιξαν τον τάφο του διδασκάλου τεμάχισαν τη σορό του και έριξαν μέσα στα σωθικά του ασβέστη.[1]

Οκτώ ημέρες μετά το θάνατό του ο Άρειος Πάγος με απόφασή του απάλλαξε των κατηγοριών και αθώωσε.

Στον Θεόφιλος Καΐρη
https://www.youtube.com/watch?v=8WomBpU9Vys
Στίχοι-Εκτέλεεση: Μανώλης Ρασούλης
Σύνθεση: Γιώργος Γαβαλάς
Άλμπουμ: "Διπλά σακατεμένος πειρατής" (1995)

«Ούτε εισηγητής, ούτε ιδρυτής νέας θρησκείας είμαι, διότι φρονώ ότι τούτο δεν είναι έργον ανθρώπου, καθόσον τα τοιαύτα είς δύναται, ο εκ του μηδενός παραγαγών το Σύμπαν. Η θεοσέβεια δεν έχει άλλον διδάσκαλον ει μη μόνον τον Θεόν, καθότι αυτή είνε απόρροία της ηθικής του Θεού επομένως, ως προείπων, ούτε καθιδρυτής είμαι της θεοσεβείας, ούτε προσηλυτιστής υπέρ αυτής» Θεόφιλος Καΐρης