 |
| Βασικά όργανα: Λύρα, Λαούτο, Βιολί, Μπουλγαρί |
Η Κρήτη διαθέτει ιδιαίτερη μουσική παράδοση, από την οποία ξεχωρίζουν αναμφίβολα τα ριζίτικα, τραγούδια από τις "ρίζες" (=τις υπώρειες) των Λευκών Ορέων, που χωρίζονται σε ριζίτικα της τάβλας και ριζίτικα της στράτας. Τα πρώτα εκτελούνται χωρίς όργανα από δύο αντιφωνικές ομάδες ανδρών τραγουδιστών, ενώ τα δεύτερα τραγουδιούνται καθ' οδόν με τη συνοδεία οργάνων. Οι πρώτοι επώνυμοι λαϊκοί μουσικοί που γνωρίζουμε σήμερα είναι ο Θοδωρομανώλης (λυράρης από το Σέλινο, Χανίων) και ο Στέφανος Τριανταφυλλάκης ή Κιόρος (βιολάτορας από τις Λουσακιές, Κισάμου), οι οποίοι έζησαν τον 18ο αιώνα έως τις αρχες του 19ου. Ο Κιόρος σύμφωνα με την προφορική παράδοση, συνέθεσε τον πρώτο συρτό, τον πεντοζάλη και 3 ακόμα συρτους. Σε αυτον οφείλονται οι μουσικές φράσεις που ήρθαν να δημιουργήσουν μαζι με τους ανώνυμους "χορογράφους", τους δύο νέους αυτους χορούς το 1750 το (Χανιώτικο) συρτό και το 1770 το πεντοζάλι. Ο πεντοζάλης μάλιστα ήταν πολεμικός χορός, παραγγελία του Δασκαλογιάννη, για το ξεκίνημα της επανάστασης εναντίον των Τουρκών, 100 μόλις χρόνια μετα την "εγκατάσταση" τους στην Κρήτη και 20 χρόνια πριν την Γαλλική Επανάσταση
Να μνημονεύσουμε όμως και τον μεγάλο Νίκο Ξυλούρη, ο οποίος διαδραμάτισε
καθοριστικότατο ρόλο στη διάδοση
της κρητικής μουσικής και έξω από τα όρια της Κρήτης. Άλλωστε η αγάπη των Κρητικών
για την παράδοσή τους, η επιθυμία πολλών νέων να μάθουν την παραδοσιακή
μουσική
του τόπου τους, καθώς και οι προσπάθειες έντεχνων δημιουργών να
ενσωματώσουν
στοιχεία από την κρητική μουσική στη δημιουργία τους, επιτρέπουν
στην κρητική
μουσική παράδοση να παραμένει σήμερα περισσότερο ζωντανή παρά ποτέ.
Αφιέρωμα της ΕΤ 1 στην μουσική της Κρήτης (1-1-2012)
https://www.youtube.com/watch?v=Zcf4lWxK_ZA&spfreload=10
Όσο βαρούν τα σίδερα
https://www.youtube.com/watch?v=7EL2nJwb8bM
"Το τραγούδι αυτό που τόσο αγαπώ είναι του Στέλιου Φουσταλιεράκη και πρώτος το τραγούδησε ο Ιωάννης Μπερνιδάκης ή Μπαξεβάνης το 1938. Φυσικά έχει αλλάξει στίχο πολλές φορές και μουσικό ύφος. Λέγεται οτι προέρχεται απο την Κωνσταντινούπολη (φυσικά με τον αρχικό στίχο διαφορετικά γραμμένο ) με τίτλος ''βαρύτερ΄απ ΄τα σίδερα ''. Εγω το άκουσα πρώτη φορά απο τον Ψαρονίκο, έτσι το λάτρεψα" RANIAGA
Αγρίμια κι αγριμάκια μου
https://www.youtube.com/watch?v=NEWZGyS6ZiQ
"Τα ριζίτικα τραγούδια νομίζω εγώ, ότι τα τραγουδούσαμε μιά φορά σε όλη την Κρήτη. Τα διατήρησαν στα Δυτικά μέρη της Κρήτης, στα Χανιά στα Σφατζιά, στα ορεινά χωριά της Κρήτης. Τα τραγούδια αυτά είναι τραγουδούδια της τάβλας, του δρόμου, της χαράς, της λύπης. Τα τραγουδούσε ο κρητικός λαός στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς και έχουν και αλληγορική σημμασία. δηλαδή "Το Αγρίμια τζι Αγριμάτζια" δεν λέει τ΄αγρίμια και τα ελάφια, λέει για τους αντάρτες που ζούσαν στα σπηλιαράκια του βουνού, στους γκρεμμούς που πολεμούσαν για τη Λευτεριά.". ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ
Σύγχρονη εποχή
ΑπάντησηΔιαγραφήΜουσικοί – Τραγουδιστές
-Στον 19ο αιώνα γνωρίζουμε τους μουσικούς : Κιόρο 2ο και 3ο, Βουρογιάννη, Μπαλαμπό, Καναρίνη, Μανιατογιάννη, Κοτσυφό, Φρουδάκη, Μαθιουδάκη, Αγκανά, Σταφιδάκη κ.α. στα Χανιά, Πίσκοπο, Νικήτρατο κ.α. στο Ρέθυμνο, Βέκιο, Όρμπο, Νίκο Αλεξίου ή Μαλεβιζιώτη, Βούρτση κ.α. στο Ηράκλειο και Σαλής, Φοραδάρης, Καλοχωριανός, Ανατολιωτάκης στο Λασήθι. Απο την περίοδο της ημιανεξαρτησίας (1870) και μετά, οι συνθήκες αλλάζουν και όλοι και περισσότεροι οργανοπαίκτες γίνονται γνωστοι και κάποιοι από αυτους ως ένα βαθμο επαγγελματίες. Στα Χανια οι : Ν.Λαϊνάκης, Φελεσογιάννης, Καραγκιουλές, Κουφιανός, Ανδρ.Κουτσουρέλης, Κουνελοκωστής, Μαριαναντρέας, Φαντομανώλης, Γ.Κεραμειανάκης, Χάρχαλης, Χαρίλαος Πιπεράκης, Γιώργος Καντέρης, Καντεροσταυρούλης, Κοπανίδης, Γ.Τσουρλάκης, Γ.Πολυχρονάκης στο Ρέθυμνο : Μ.Σιγλέτος, Μύρος Κοντογιάνης, Ψύλλος, Βλαδίμηρος Πλουμιστάκης, Κανακάκης, στο Ηράκλειο οι : Κολομπότσης, Φουστάνης, Προβατίνης, Κοντόχας κ.α. στο Λασήθι οι : Κιρλίμπας, Ρεμπελάκης, Καλογερίδης κ.α.
-Δημιουργοί της σύγρονης μουσικής Κρητικής παράδοσης στη λύρα θεωρούνται οι Αντώνης Καρεκλάς, Χαρίλαος, Πλακιανός, Αλέκος Καραβίτης, Μανόλης Λαγός, Ανδρέας Ροδινός, Γιώργης Καλογρίδης κ.ά. ενώ οι δύο μεγάλοι συνεχιστές στους οποίους στηρίχτηκε και στηρίζεται η σύγχρονη Κρητική μουσική παράδοση, μετά το 1950, είναι αναμφισβήτητα ο δεξιοτέχνης Κώστας Μουντάκης και ο μεγάλος δάσκαλος της λύρας Θανάσης Σκορδαλός με συνεχιστές στη λύρα τους Λεωνίδα Κλάδο, Σπύρο Σηφογιωργάκη, Γιώργο Μουζουράκη, Γιώργο Κατσαμά, Μανώλη Καρπουζάκη, Νίκο Ξυλούρη, Μιχάλη Τσαγκαράκη, Αστρινό Ζαχαριουδάκη, Κώστα Βερδινάκη, Παντελή Σταυρουλάκη, Κοκολογιάννη, Νίκο Σκευάκη, Μανόλη Μανουρά, Χαράλαμπο Γαργανουράκη, Βασίλη Σκουλά, Αλέκο Πολυχρονάκη, Σήφη Παναγιωτάκη, Μανόλη Αλεξάκη, Νικηφόρο Αεράκη, Νίκο Γωνιανάκη, Δημήτρη Πασπαράκη, Νίκο Κολιακουδάκη (Χανιά), Βαγγέλη Πυθαρούλη, Νίκο Ζωϊδάκη, Μαντουράρη, τους παραδοσιακούς και άξιους συνεχιστές του Σκορδαλού και του Μουντάκη, δεξιοτέχνες και σεμνούς λυράρηδες και τραγουδιστές: Στέφανο Μεσσαριτάκη, Κώστα Κακουδάκη, Νεκτάριο Σαμόλη, το Ζαχαρία Σπυριδάκη κ.ά.
-Στο Κρητικό λαούτο πρωτομάστορες θεωρούνται ο Γιώργης Κουτσουρέλης, ο Γιάννης Μπερνιδάκης (Μπαξεβάνης) και ο Γιάννης Μαρκογιαννάκης που με τη λύρα του Θανάση Σκορδαλού οδήγησαν την Κρητική μουσική σε δυσθεώρητα ύψη. Εκτός από τον καλλίφωνο Μπαξεβάνη, αηδόνι της Κρήτης χαρακτηρίστηκε ο λαουτιέρης Νίκος Μανιάς ενώ αρκετοί μουσικοί υπήρξαν και υπάρχουν άξιοι συνεχιστές της παράδοσης του Κρητικού λαούτου όπως στην Αθήνα ο αείμνηστος σεμνός Νίκος Καδιανός, ο Δημήτρης Σκουλάς, στην Κρήτη οι Γιάννης Μαρκογιαννάκης, Μανόλης Κακλής, Παντελής Κρασαδάκης, Αντώνης Φραγκιαδάκης, Μιχάλης Φραγκιαδάκης, Γιώργης Ξυλούρης (Ψαρογιώργης), Στέλιος Λαϊνάκης, Δημήτρης Σκουλάς, Βασίλης Κατσαμάς, Μανόλης Βερδινάκης, Γιώργης Κρουσανιωτάκης, Σταύρος Μαυροδημητράκης, Σήφης Κατσαμάς, Σαλούστρος, Δημήτρης Παπουτσάκης, Μανώλης Μανιαδάκης, Μανόλης Κονταρός, Γιώργης Καραγιώργης, Κώστας Αλεξάκης, ο Γιατρομανωλάκης, ο ικανότατος δεξιοτέχνης του λαούτου και μαντόλας και παραδοσιακός μερακλής τραγουδιστής, Μανόλης Λιαπάκης από την Ιεράπετρα στενός συνεργάτης του Θανάση Σκορδαλού και πιο πρόσφατα του Μανόλη Αλεξάκη, του Βαγγέλη Βαρδάκη κ.ά.
-Στο μπουλγαρί πρωτομάστορας ήταν ο Στέλιος Φουσταλιεράκης (Φουσταλιέρης) σπό το Ρέθυμνο.
-Ο ταλαντούχος Λουδοβίκος των Ανωγείων εκπροσωπεί με το είδος της μουσικής που εκφράζει, ένα εντεχνο-παραδοσιακό είδος, παίζοντας το Κρητικό πλακέ μαντολίνο και τη μαντόλα.
-Η Κρητική μουσική θεραπεύεται εκτός από την Κρήτη και σε κάθε περιοχή όπου ζουν απόδημοι Κρήτες. Ο Χαρίλαος Πιπεράκης και ο Γιώργος Καλογρίδης μεγαλούργησαν στην Αμερική. Άξια λόγου είναι η παρουσία καλλιτεχνών της Κρητικής μουσικής και στη Θεσσαλονίκη με πείσμα στη διαιώνιση της παράδοσης, στη λύρα οι Μανόλης Μαθιουδάκης, Ανδρέας Τσαγκαράκης, Γιάννης Μαράκης, Παντελής Τερεζάκης, Κώστας Κυριτσάκης, Γιάννης Πετρακάκης κ.ά., στο λαγούτο οι Στέλιος Λαϊνάκης, Νίκος Λαϊνάκης, Στέλιος Βαρβαντάκης, Σταύρος Βουρβαχάκις κ.ά.
Μουσικά είδη
ΑπάντησηΔιαγραφή-Το ριζίτικο τραγούδι καλλιεργείται από πολλές χορωδίες, όπως "Αποκώρωνας" και "Κρητικές Μαδάρες". Αξιόλογος εκφραστής του ριζίτικου τραγουδιού υπήρξε ο π.'Αγγελος Ψυλλάκης ενώ στις μέρες μας το ριζίτικο τραγούδι παγκρήτια από τους Κρήτες καλλιτέχνες. Στην παγκόσμια διάδοση των ριζίτικων τραγουδιών συντέλεσε ο Ξυλούρης με τα ΡΙΖΙΤΙΚΑ σε ενορχήστρωση Γιάννη Μαρκόπουλου. Τα ριζίτικα τραγούδια είναι τραγούδια της τάβλας και της στράτας. Της τάβλας τραγουδιούνται σε πολλές μελωδίες, γύρω στις 30 διαφορετικές ενω της στράτας είναι πάνω σε ένα σκοπό. Τραγουδιούνται ομαδικά - χορωδιακά, ή αρχικά άδεται ένα ημιστίχιο από έναν καλλίφωνο τραγουδιστή και κατόπιν αυτό επαναλαμβάνεται χορωδιακά από την παρέα (καθ'υπακοή και κατ' αντιφώνηση) ενώ αρκετά ριζίτικα είναι ιδιόμελα με δικές τους μελωδίες. Οι παρέες πριν και μετά από τα ριζίτικα, τραγουδούν σε αργό ρυθμό μελωδικούς σκοπούς του Χανιώτικου συρτού με μαντινάδες επίκαιρες.
-Ο Ερωτόκριτος του Βιντσέντσου Κορνάρου τραγουδιέται σε όλη την Κρήτη: Σήμερα ο "Ερωτόκριτος" έχει επικρατήσει να τραγουδιέται πάνω στη διασκευή του Νίκου Ξυλούρη, άμετρα. Ομως οι παλιοί οργανοπαίκτες έπαιζαν τον "Ερωτόκριτο" με μέτρα όπως οι κοντυλιές, σε μελωδία παρόμοια με αυτη που είναι σήμερα γνωστος ο σκοπός. Υπάρχει ηχογράφηση του Καλογερίδη το 1952 με εκτέλεση σαν κοντυλιές, η εκτέλεση του Ναύτη το 1994 όπως τον άκουσε στο Ηράκλειο στη δεκαετία του 1930 πάλι σαν κοντυλιές και αυτη που διέσωσε ο λασηθιώτης Βαγγέλης Βαρδάκης πάλι σε διαφορετική εκτέλεση, αλλα ρυθμικά είναι και πάλι σιγανός (κοντυλιές).
-Αρκετά από τα παλιότερα ιστορικά τραγούδια τραγουδιούνται ακόμα, ρίμες ή ριζίτικα. Οι ηλικιωμένοι θυμούνται τα τραγούδια: του Μιχαήλ Κόρακα, του καπετάν Παυλή, του καπετάν Κριάρη, αλλά και πιο πρόσφατα, του Βενιζέλου, τραγούδια των αγωνιστών στη Β.Ελλάδα Κρητών (το 9ο Σύνταγμα κρητών). Ενώ πολλοί Κισαμίτες και Σελινιώτες, που "φτάσανε" μέχρι τη δεκαετία του 1980, ήξεραν απέξω όλη τη ρίμα του Θοδωρομανώλη του ήρωα και λυράρη από το Σέλινο.
-Υπάρχουν πάρα πολλά τραγούδια μη χορευτικά, από όλη την Κρήτη με πολλούς στίχους, που η μουσική τους παίζεται με λύρα και λαγούτο στα γλέντια και στις παρέες. Ο τζίτζικας μου 'πάντηξε κι είχε τ΄ατζί στριμμένο...γειά σου χαρά σου τζίτζικα... αμπέλι έχω στη Βλαχιά κι΄ έκαμε πέντε ρόγες και γέμισε δυο κόφες, πως θα το κουβαλήσω και πως θα το πατήσω, να πιουν οι φίλοι μου κρασί. Μερικά κρητικά μη χορευτικά τραγούδια, όπως τα γνωστά: "Φιλεντέμ" και η "Κρουσταλλοβραχιονάτη" του Γιώργη Κουτσουρέλη, με τη φωνή του αείμνηστου Νίκου Ξυλούρη έγιναν πανελλήνια γνωστά.Νανουρίσματα... Κάλαντα... Εθιμικά...
-Ορισμένα έντεχνα τραγούδια μη χορευτικά, έχουν μπει στη μουσική παράδοση της Κρήτης, όπως το : Κρήτη μου όμορφο νησί, που το πρωτοτραγούδησε ο Χαράλαμπος Γαργανουράκης.
-Οι 'μανέδες και μια άλλη τα λεγόμενα σταφιδιανά ή ταμπαχανιώτικα ή Κρητικά ρεμπέτικα. Μερικά από αυτά έχουν επιδράσεις από τα μουσικά μοτίβα και το στίχο των παραδοσιακών τραγουδιών της Μικράς Ασίας, αφού πρόσφυγες Μικρασιάτες εγκαταστάθηκαν και στην Κρήτη. Από τα μέχρι τώρα στοιχεία το πρώτο τραγούδι σε αυτο το μοτίβο υπήρξε ο "Σταφιδιανός σκοπός" του τουρκοκρητικού Σταφιδάκη γύρω στο 1890. Παλιοί σκοποί επίσης ήταν οι : Χαλεπιανός μανές (Τα βάσανα μου χαίρομαι), Νενέ, Σουρμελίμ, Καρότσα (ή ο Καρότσας), Κράτα καλο λογαριασμό, Φιλεντέμ και άλλα.
-Τραγουδιούνται και τα Κρητικά σατιρικά τραγούδια, ιδίως στις απόκρηες... Στις μέρες μας όμως ξεχνιούνται σιγά σιγά οι παλιοί σκοποί και χοροί και επικράτησε να παίζονται οι μουσικοί ρυθμοί και μελωδίες που συνοδεύουν τους χορούς: Συρτό (Χανιώτικο, Ρεθεμνιώτικο), Πεντοζάλη (Σιγανό - οι κοντυλιές και Γρήγορο), Μαλεβιζιώτη ή Καστρινό, Σούστα και τοπικά σε μερικές επαρχίες της Κρήτης τους χορούς Ανωγειανό Πηδηκτό - Όρτσες, Στειακό Πηδηκτό, Ξενομπασάρη, Μικρό Μικράκι, Αγκαλιαστό, Κατσαμπαδιανό, Λαζώτικο, Πρινιώτη και πολλούς άλλους που η σύγχρονη μαζοποίηση τους έχει οδηγήσει στο περιθώριο.
Κρητικοί χοροί
ΑπάντησηΔιαγραφή-Οι γρήγοροι χοροί της Κρήτης Πεντοζάλης, Σούστα, Καστρινός ή Μαλεβιζιώτης, οι Πηδηχτοί, έχουν μουσική υπόκρουση με προέλευση από τους αρχαίους πυρρίχιους χορούς, που αποτελούσαν πολεμικά γυμνάσια και ανάμνηση του χορού των Κουρητών και Ιδαίων Δακτύλων οι οποίοι ρυθμικά κτυπούσαν τα πόδια τους στο έδαφος και ταυτόχρονα τις ασπίδες με τα δόρατα και τα ξίφη τους ώστε να καλύψουν το κλάμα του νεογέννητου Δία για να μην το ακούσει ο Κρόνος που ήθελε να τον εξοντώσει. Οι πυρρίχιοι της Κρήτης έχουν άμεση σχέση με του πυρρίχιους χορούς του Πόντου, σέρα, τρομαχτόν, μασερί χορόν, αφού η Μίλητος, η αποικία από την οποία ξεκίνησε ο αποικισμός του Εύξεινου Πόντου ήταν αποικία της Κρητικής πόλης Μιλάτου. Και βέβαια πολλοί Βορειοελλαδίτες - Πόντιοι εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη με το στρατό του Νικηφόρου Φωκά και με τα 12 Βυζαντινά Αρχοντόπουλα. Το Κρητικό Ριζίτικο λέει: αετός κρατά στα νύχια του παλληκαριού κεφάλι ενώ το Ποντιακό λέει παλληκαριού βραχιόνα ..., το Κρητικό τραγούδι αναφέρεται "κάτω στη Δάφνη ποταμό" ενώ το Ποντιακό "έλα Δάφνη ποταμέ"... και αν παίξει κάποιος σε αργότερο tempo Ποντιακές μελωδίες κότσαρι ή πυρρίχιου θα ανακαλύψει γρήγορο πεντοζάλη ή καστρινό πηδηχτό ... και αντίστροφα..
-Η σούστα είναι ο χορός της αγάπης όπου οι χορευτές σχηματίζουν ζευγάρια και χορεύουν αντικρυστά με πολλές φιγούρες. Οι μουσικές μελωδίες που συνοδεύουν τη σούστα διατηρούν τον πυρρίχιο ζωηρό χαρακτήρα αλλά έχουν εξελιχθεί σε πιο ευαίσθητα μουσικά ξόμπλια (στολίσματα) και συνοδεύονται από τις αντίστοιχες μαντινάδες:
-Ο Σιγανός Πεντοζάλης και ο Συρτός είναι πιο ήρεμοι χοροί, λεβέντικοι και μερακλίδικοι που η μελωδία τους ανυψώνει το νου των ακροατών - χορευτών και οι μαντινάδες που λέγονται σ' αυτούς είναι δημιουργήματα υψηλού επιπέδου ποίησης.
-Στο σιγανό ή χυματικό κατά τους ντόπιους, οι μελωδίες που παίζουν οι λυράρηδες λέγονται και κοντυλιές (από τον κόντυλο του καλαμιού με το οποίο ήταν κατασκευασμένη η μαντούρα του βοσκού, είδος αυλού με γλωσσίδι). Οι μαντινάδες μπορούν να διαρκέσουν πολλή ώρα και να είναι και αντικρυστές δηλ. να απαντάει ο ένας στον άλλο ή νόθες ρίμες δηλ. σειρά μαντινάδων του ίδιου θέματος. Στις μελωδίες του σιγανού λέγονται επίσης οι περιπαικτικές και εύθυμες μαντινάδες, μοναδικές στην Κρήτη:
-Στα άκρα της Κρήτης, Νομούς Χανίων και Λασιθίου, το βιολί επικρατεί σαν παραδοσιακό μουσικό όργανο κάποιων επαρχιών.
-Ξακουστά είναι τα Κισσαμίτικα συρτά και τα Χανιώτικα παντοζάλια που αποδίδονται με βιολί και οι Στειακές και Γεραπετρίτικες κοντυλιές και οι Στειακοί πηδηκτοί που αποδίδονται επίσης με βιολί.
-Πρωτομάστορες της Χανιώτικης μουσικής παράδοσης θεωρούνται οι βιολάτορες Χάρχαλης, Μαύρος, Κωστής Παπαδάκης ή Ναύτης, η Ασπασία Παπαδάκη, ο Φώτης Κατράκης, ο Μιχάλης Κουνέλης κ.ά. ενώ επάξια συνεχίζουν ο Μανόλης Φαντάκης, ο Αντώνης Μαρτσάκης κ.ά. Οι σκοποί Πρώτος και Δεύτερος Χανιώτικος Συρτός διαιωνίζουν τα πανάρχαια κρητικά υπορχήματα και οι μελωδίες τους μεταλαμπαδεύτηκαν κατά τις παραδόσεις από το Βυζάντιο. Με βάση τους ρυθμούς αυτούς συνεχίζεται η σύνθεση νέων συρτών σε όλη την Κρήτη.
-Στο Νομό Λασιθίου εποχή άφησαν οι βιολάτορες Παντελής Μπαριταντωνάκης και Γιάννης Δερμιτζάκης (Δερμιτζογιάννης) καθώς και οι Γιάννης Παπαχατζάκης, Αρίστος Σπανακάκης κ.ά. ενώ ο σύγχρονος βιολάτορας Βαγγέλης Βαρδάκης συνεχίζει την παράδοση. Στο Νομό Ηρακλείου άφησε εποχή ο Λασιθιώτης βιολιστής Στρατής Καλογερίδης και συνέχισε ο γνωστός Αβησσυνός. Στο νομό Λασιθίου τη λύρα ή το βιολί, τα συνόδευε η κιθάρα (Μανόλης Δερμιτζάκης, Βασ. Σπανακάκης) και παλιότερα το νταουλάκι, ενώ στις μέρες μας κυριαρχεί το λαούτο σαν συνοδευτικό όργανο του βιολιού ή της λύρας.
Η κρητική διάλεκτος αποτελεί φυσική εξέλιξη της δωρικής διαλέκτου, χωρίς ποτέ να υποστεί κεντρικές παρεμβάσεις, διορθώσεις και καθαρισμούς. Κατά τον ύστερο μεσαίωνα εξελίχθηκε σε λόγια γλώσσα, και εκφράστηκε μέσα από την ποίηση του Κορνάρου του Χορτάτση και άλλων, μέσα από το κρητικό θέατρο και τα λαϊκά τετράστιχα -μαντινάδες- των οποίων η θεματολογία μπορεί να είναι από σκωπτική έως φιλοσοφική.Η κρητική διάλεκτος ομιλείται εκτός από την Κρήτη στο χωριό Χαμιντιέ της Συρίας και στα παράλια της Μικράς Ασίας όπου εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι κρητικοί το 1923.
ΑπάντησηΔιαγραφήΗ κρητική διάλεκτος υπήρξε για περισσότερα από 200 χρόνια, από την γλωσσική και θρησκευτική μετάβαση της Κωνσταντινούπολης.το 1453 έως την πτώση του Χάνδακα[3][4] το 1669, η μοναδική ελληνική διάλεκτος που ομιλούνταν και διδάσκονταν επίσημα.
Κατά την διάρκεια του μεσαίωνα, ήταν σε εξέλιξη η διαδικασία επικράτησης της κρητικής διαλέκτου στον ευρύτερο νότο της βαλκανικής χερσονήσου, έναντι των μη ελληνικών διαλέκτων που κυριαρχούσαν. Η όποια όμως διακόπηκε από την οθωμανική εισβολή του 1669. Θεωρείται ότι αν αυτό δεν είχε συμβεί η σύγχρονη ελληνική δημοτική θα ήταν η φυσική εξέλιξη της κρητικής διαλέκτου.
Σήμερα η κρητική διάλεκτος δεν κινδυνεύει με εξαφάνιση, όπως συχνά συμβαίνει σε μειονοτικές διαλέκτους που δεν διδάσκονται. Καθώς κυρίως στο νότο, όχι μόνον διατηρείται σαν την μόνη προφορική γλώσσα, αλλά συνεχίζει και να εξελίσσεται. Προσπάθειες γίνονται για την εξάπλωση του γραπτού λόγου, ο οποίος περιορίζεται σε τετράστιχα, σε λάμες κρητικών μαχαιριών.
Σύνταξη
Στην κρητική διαλέκτο οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών μπορούν αν μπαίνουν πριν και μετά το ρήμα σχεδόν σε οποιαδήποτε περίπτωση, σε αντίθεση με την νέα ελληνική και την καθαρεύουσα, παραδείγματα: κατέχω το, ξανοίγω σε, μανίζω ντος, γρικώ ντου, ετα το χτύπα, επαε τα θέσε. Ο αόριστος των ριμάτων καταλήγει με τον δωριζμό –ξα αντί του -σα της νέας ελληνικής και της καθαρεύουσας, παραδείγματα: εζίγωξα, εστέγνωξα, εστέργιωξα. H κρητική διάλεκτος όντας φυσικά διαμορφωμένη, δεν επιτρέπει χασμωδίες, παραδείγματα: τρώγω αντί του τρώω, κλαίγω αντί του κλαίω κτλ. Χαρακτηριστική είναι η διατήρηση αρχαϊσμών και η αποφυγή συμφωνικών συμπλεγμάτων.